Ziemniaki to po słowacku zemiaky, prawda? No cóż... i tak, i nie. Po tym jak na Facebooku wrzuciłam mapkę ze słowackimi regionalnymi nazwami ziemniaków wybuchł mały ziemniakgate, więc postanowiłam zgłębić ten bulwiasty temat.
Ostatnio na mój profil na Facebooku (kto jeszcze nie polubił, niech nadrobi zaległości, bo wiele rzeczy go omija 😉) wrzuciłam mapkę z regionalnymi nazwami ziemniaków, jakie można usłyszeć na Słowacji i okazało się, że wzbudziła ona spore zainteresowanie. Zachęcona jednym komentarzem postanowiłam zbadać sprawę i sięgnąć do korzeni tych regionalizmów.Dla tych, którzy nie widzieli wspomnianej mapki, wrzucam ją także tutaj:
Ziemniak to ziemiak
Oficjalnie ziemniak, czyli z łac. Solanum tuberosum to po polsku psianka ziemniak a po słowacku to ľuľok zemiakový. Jednak podobnie jak w języku polskim, także na Słowacji w codziennym użyciu jest skrócona nazwa ziemniaki, czyli formy zemiaky.
W języku polskim i słowackim często słowo ziemniak/ziemniaki spotkamy je w wyrażeniach:
Obierać ziemniaki - škrabať/čistiť zemiaky lub gotować ziemniaki - variť zemiaky.
Nasi rodzice kiedyś w ramach zajęć szkolnych chodzili kopať zemiaky, czyli na tzw. wykopki.
Wiosną czekamy na młode ziemniaki, czyli skoré/rané/nové zemiaky.
Z ziemniaków możemy zrobić zupę - zemiaková polievka, pureé - zemiaková kaša, haluszki - zemiakové halušky, sałatkę - zemiakový šalát lub frytki - zemiakové hranolky (często także tylko hranolky).
Często używanym w kuchni produktem z ziemniaków jest mąka ziemniaczana, czyli zemiaková múčka albo mówiąc dokładniej skrobia ziemniaczana - zemiakový škrob.
Ziemniak niejedno ma imię
Pojawienie się w Europie ziemniaków, więc i rozwój nazw określających te rośliny następował z zachodu na wschód. I tak na terenie Czech i Moraw ziemniaki pojawiły się po wojnie trzydziestoletniej (po 1648 r.), natomiast na Słowacji szerzej znane były dopiero w drugiej połowie XVIII wieku (ok. 1777r.) [1]. W Polsce ziemniaki znalazły się po zwycięstwie Jana III Sobieskiego pod Wiedniem (po 1683 r.). Jednak początkowo ziemniaki na tych terenach uważane były za roślinę bardzo cenną i rzadką, na szeroką skalę uprawiać ją zaczęto dopiero w XVIII wieku najpierw na terenach niemieckich, następnie w Szwajcarii, Francji, Anglii, Austrii itd.
Na Słowacji bardzo często spotkać się można z regionalizmami i dlatego oprócz nazwy zemiaky na wschodniej Słowacji usłyszymy także nazwę bandurky a w środkowej Słowacji kompele. Co ciekawe, mimo iż Słowacja jest małym krajem, to bogactwo słowackich regionalizmów jest imponujące.
Wegług powyższej mapki na Słowacji usłyszymy następujące nazwy: zemniaky, zemky, krompele, kromple, krumple, kompere, grule, bandurky, repa, kartofle, grumbir, švábka, švápka i erteple.
Posiłkując się słownikiem dialektów słowackich znalazłam jeszcze trompaky używane przez mniejszość rusińską i zemky używane w okolicy Trenczyna oraz liczne modyfikacje wymienionych już nazw [2]. Z kolei słowacki językoznawca Anton Habovštiak wspomina także o formie zemki używanej w okolicy Żyliny [1].
Na Facebooku został mi podsunięty pomysł przyjrzenia się etymologii tych słowackich regionalizmów, więc wybadałam temat i oto co udało mi się ustalić. Językoznawcą nie jestem, więc wszystkie informacje dotyczące etymologii w j. słowackim podaję za A. Habovštiak[1]:
Etymologia
Na Facebooku został mi podsunięty pomysł przyjrzenia się etymologii tych słowackich regionalizmów, więc wybadałam temat i oto co udało mi się ustalić. Językoznawcą nie jestem, więc wszystkie informacje dotyczące etymologii w j. słowackim podaję za A. Habovštiak[1]:
Bandurki (Szarysz) i Bandurky (Orawa, Rusini, Spisz i Zemplin)
Z bandurkami to jest ciekawa historia. Habovštiak podaje, że pochodzą od słowa Branibor. Branibor, to historyczna czeska nazwa miasta zwanego niegdyś przez Polaków Branibór, Branibórz, czyli obecnie niemieckiego miasta Brandenburg a w wersji pełnej Brandenburg an der Havel. Branibór to niegdysiejsza twierdza słowiańska zwaną pierwotnie Brenną.
Pierwotnie słowiańska Brenna, gród plemienia Stodoran, od 948 roku z przerwami siedziba biskupstwa. W latach 1154–1157 gród księcia Stodoran Jaksy z Kopanicy, lennika Polski. W 1157 został zdobyty przez margrabiego Marchii Północnej Albrechta Niedźwiedzia i ustanowiony stolicą Marchii Brandenburskiej. W latach 1373–1415 wraz z Marchią Brandenburską pod panowaniem Królestwa Czech w granicach, których nosił czeską nazwę Branibor.[3]Z kolei według czeskiego językoznawcy Antonína Frinty brambory to termin przejęty z języka dolnołużyckiego i odnoszący się nie do samego miasta Brandenburg, ale całego regionu - Brandenburgia, czyli czeskie Braniborsko a dolnołużyckie Bramborsko. [4]
Przy czym ciekawe jest to, że tereny, w których można spotkać się z czeskimi nazwami nawiązującymi do słowa Branibor a słowackimi nazwami są od siebie znacznie oddalone.
Bandurki spotkać można także na Słowacji w języku romskim a w Polsce w języku łemkowskim. W języku polskim bandura (bandurka) oznacza ukraiński ludowy instrument szarpany.
Erteple (Záhorie)
Erteple pochodzą od niemieckiego Erdapfel, czyli dosłownie jabłko ziemne. To właśnie od jabłka ziemnego powstały nasze polskie ziemniaki oraz słowackie zemiaky, zemáky, zemky i zemki.
Grule (Gemer i Spisz), Grúle (Turňa) i Gruly (Spisz)
Grule to skrócone formy pochodzące z niemieckiego słowa Grundbirne (gruszka ziemna). Z nazwą grula spotkamy się także na polskim Podhalu.
Grumbir (Záhorie)
Grumbir (lub grumbír), podobnie jak grule i krumple, pochodzi od niemieckiego słowa Grundbirne, czyli gruszka ziemna. Grumbir można spotkać także rzadko w czeskich dialektach.
Kartofle (Szarysz)
Jak się można domyśleć słowackie kartofle pochodzą od niemieckiego Kartoffeln i mimo że jest to najbardziej rozpowszechnione w językach słowiańskich określenie ziemniaków, to na Słowacji spotykane jest tylko na Szaryszu.
W języku polskim oprócz formy kartofel można się spotkać także z gwarową formą ta katofla.
Kompele (Zwoleń), Kompere (Abov i Szarysz), Komperi (Szarysz), Krompele (Gemer i Zwoleń), Krumpele (Gemer), Krumple (Bratysława, Liptów, Nitra, Novy Hrad, Trenczyn, Trnawa i Záhorie), Krumpľe (Zwoleń) i Krumpole (Záhorie)
Najbardziej rozpowszechnione na Słowacji gwarowe określenie ziemniaków pochodzi od niemieckiego słowa Grundbirne, które oznacza gruszkę ziemną. Co ciekawe nazwy oparte na tej niemieckiej podstawie znane są w większości języków południowosłowiańskich (np. chorwacki krumpir) oraz w j. węgierskim (krumpli) i rumuńskim (crumpir), co zapewne można zawdzięczać Królestwu Węgierskiemu, a następnie Monarchii Austro-Węgierskiej, do których należały te narody.
Repa (górna i środkowa Orawa), Švábka i Švápka (Liptow i dolna Orawa)
Obie te nazwy są bardzo mocno ze sobą powiązane, ponieważ zakłada się, że powstały od starszego określenia ziemniaków švábska repa. To wyrażenie można znaleźć np. w słowniku stworzonym przez Antona Bernoláka, pierwszego kodyfikatora języka słowackiego. Od nazwy švábska repa powstały słowa: švábka/švápka i repa.
Samo określenie švábska repa mówi jasno także o tym, skąd ziemniaki się znalazły na wymienionym terenie.
W oficjalnym języku słowackim repa to burak: červená repa lub cvikla to dobrze znany nam czerwony burak, którego używamy do barszczu, natomiast kŕmna repa to burak pastewny a cukrová repa to burak cukrowy. Znane jest także powiedzenie Slovák ako repa.
W polskiej części Orawy spotykamy się z formą rzepa, co z kolei w oficjalnym języku polskim oznacza jeszcze inną roślinę z łac. Brassica rapa subsp. rapa zwaną naukowo kapusta właściwa typowa lub rzepa właściwa typowa.
Trompaky (Rusini)
To jedyna nazwa ziemniaków, do etymologi której nie zdołałam się „dogrzebać”. Udało mi się ustalić, że nie chodzi o pojedynczy przypadek występowania tego słowa, ponieważ jest ono popularne także na polskiej łemkowszczyźnie. W słowackich dialektach figurują nawet wyrazy trompačanka (pole po zebraniu ziemniaków) i trompačani pirohy (pierogi ziemniaczane). [4]
Zemáky (Trenczyn i Záhorie), Zemky (Trenczyn) i Zemki (Żylina)
Nazwy te, podobnie jak kilka wspomnianych wyżej, pochodzi od niemieckiego słowa Erdapfel (jabłko ziemne), które następnie zyskało skrócona formę ziemniak, zemnak, ziemniok itd. Habovštiak wspomina także, że w języku polskim zemki można spotkać na terenach bezpośrednio sąsiadujących ze słowackimi Kysucami.
Ziemniaki z Niemiec
Podsumowując w dialektach słowackich najwięcej mamy form ziemniaczanych pochodzących z języka niemieckiego od słów Erdapfel, Kartoffeln i Grundbirne, co wyraźnie wskazuje na to, że idea uprawy ziemniaków na terenie Słowacji rozpowszechniła się dzięki krajom niemieckojęzycznym. Nazwy pochodzące od słów Branibori/Braniborsko/Bramborsko i švábska repa dookreślają, że chodzi konkretnie o Niemcy.
Niektóre nazwy ziemniaków występują tylko na polsko-słowackiem pograniczu: švábka/švápka/szwabka i repa/rzepa (Orawa), zemki (okolice Zwardonia) oraz grule (Podhale). Habovštiak wychodząc z założenia, że regionalizmy te używane są powszechniej na Słowacji, stwierdza, że w dialektach polskich znalazły się one właśnie dzięki słowackim dialektom.
Dla zainteresowanych zamieszczam także podesłany mi przez czytelnika link z mapą ilustrującą ziemniakową sytuację na pograniczu polsko-słowacko-czeskim (po kliknięciu na zdjęcie zostaniecie przekierowani na powiększoną wersję mapy):
Bliskością geograficzną można także wytłumaczyć obecność na Słowacji pochodzącej od niemieckiego słowa Edrapfel nazwy erdeple, bo w sąsiedniej Morawie znane są formy ertepla, hertepla i erteple.
Ciekawa natomiast jest obecność form bandurki/bandurky na wschodzie Słowacji, ponieważ Habovštiak uważa, że są one związane z geograficznie odległymi Czechami, gdzie spotykamy nazwy: bandor, bandorka i brambory, które z kolei pochodzą od czeskiej nazwy niegdysiejszego miasta Branibori.
Na koniec zostawiam Wam piosenkę o ziemniakach i ziemniaczanych produktach w wykonaniu zespołu Smola a Hrušky i aktorki Petry Polnišovej (tekst piosenki) 😉
Mam nadzieję, że tak jak ja dowiedzieliście się czegoś nowego i że było to dla Was interesujące.
Jeśli spodobał się Wam mój wpis, to będzie mi miło, jeśli:
✦ zostawicie tu swój komentarz
✦ polajkujecie mój fanpage
✦ udostępnicie ten wpis swoim znajomym
Podczas pisania tego dokumentu korzystałam z:
[1] Habovštiak, Anton: Názvy zemiakov v slovanských jazykoch. W: "Jazykovedný časopis", nr 24, Jazykovedný ústav Ľudovíta Štúra SAV, Varšava 1973, s. 71-75. Artykuł w j. słowackim dostępny online, dostęp 26.02.2019
[2] Zemiaky. W: Slovník slovenských nárečí. Słownik w j. słowackim dostępny online, dostęp 26.02.2019
[3] Brandenburg an der Havel. W: Wikipedia. Artykuł w j. polskim dostępny online, dostęp 27.02.2019
[4] Frinta, Antonín: Česká jména lužickosrbského původu. W: "Naše řeč", nr 39, Praha 1956. Artykuł w j. czeskim dostępny online, dostęp 27.02.2019
[4] Vašíček, Michal: Dynamika jihokarpatských nářečí. Disertační práce. Univerzita Karlova v Praze, Filozofická fakulta, Ústav východoevropských studií, Slovanské filologie. Praha, 2016, s. 118. Praca w j. czeskim dostępna online, dostęp 26.02.2019
Brak komentarzy: