Zdobione jajka to nieodłączny element świąt wielkanocnych. Dzisiaj postaram się Wam wyjaśnić, jak wyglądają słowackie pisanki i czym różnią się od tych polskich, no i jak je wykonać.
Podobnie, jak i u nas, słowackie pisanki mają wiele określeń, które często zależą od regionu lub wykorzystanej techniki zdobienia: kraslice, ozdobené vajíčka, písanky, písané jajo, veľkonočné vajíčka, maľované vajíčka, červené vajíčka, križľané vajíčka, vyškrabované vajíčka, škrabané vajíčka, cifrované vajce. Jednak najczęściej spotkacie się ze słowem kraslica.
Pisanki, czyli zdobione jajka wielkanocne, są przykładem tradycyjnej sztuki ludowej, są symbolem wiosny, nowego życia i formą ofiary lub daru. W okresie wielkanocnym pisanki kładziono na grobach najbliższych (Hont, Novohrad, Gemer), kobiety dawały je swoim dzieciom chrzestnym (Słowacja środkowa), w całej Słowacji dziewczęta w Poniedziałek Wielkanocny dają je jako dar miłości i podziękowania dla młodzieńców, za oblanie lub wysmaganie rózgą. Na Słowacji do dzisiaj ta wielkanocna tradycja jest żywa, stąd też zachowało się wiele technik i sposobów zdobienia pisanek, które różnią się od siebie w zależności od regionu. A więc dzisiaj będzie trochę z etnograficznego i rękodzielniczego punktu widzenia [niżej znajdziecie instrukcje wykonania niektórych pisanek].
Typowe pisanki według regionów [1]
Słowacja wschodnia
We wsiach powiatów Humenné, Bardejov i Svidník, rzadziej w Rožňavie, popularna jest jednokolorowa dekoracja jajek wykonywana w technice woskowania. We wsi Čertižné oraz w niektórych wsiach powiatów Svidník, Medzilaborce i Humenné jajka ozdabiano monochromatycznym batikiem, wykonywanym głównie przy pomocy szpilki. We wsiach powiatów Medzilaborce i Lewocza, a zwłaszcza w Kojšovie koło Gelnicy (ale także w niektórych regionach powiatu Svidník), znane jest przede wszystkim batikowe wielokolorowe ozdoby wykonywane przy pomocy rurki. Pisanki ze wschodniej Słowacji byli również znane z batikowych dekoracji z motywami figurowymi i napisami.
Na Spiszu najbardziej rozpowszechnione było zdobienie jajek wielkanocnych za pomocą trawienia wzorów kwasem. Obecnie technika ta jest już sporadycznie spotykana w gminach powiatu rožňawskiego. Na terenie Hnilca i zachodniego Spiša (Mengusovce, Gerlachov, Batizovce) pisanki dekorowano wyskrobując wzór na jajku. Do tej pory technika ta została zachowana w wioskach powiatów Nowa Wieś Spiska i Poprad. W niektórych wioskach powiatów Kieżmark i Humenné jajka zdobiono wyklejając je niebarwioną słomą (w przypadku kilku wsi z okolic Hummenégo pojawiała się także barwiona słoma). Wsie leżące na Spiszu i Szaryszu, w których mieszkańcy zajmowali się druciarstwem, także w ten sposób dekorowały wielkanocne jajka. W Krasnej nad Hornádom w gemerskich i novohradskich wsiach w przeszłości znane były pisanki okute metalem. W okolicy Bardejova spotkać można także drewniane pisanki.
Słowacja środkowa
W powiecie Prievidza, pod koniec XX wieku, z powodu napływu mieszkańców ze wschodniej Słowacji, powszechna stała się monochromatyczna dekoracja jaj woskiem. Z jednokolorowej dekoracji pisanek batikowaniem były znane wioski na południu środkowej Słowacji - Horná Strehová, Dolná Strehová, Dačov Lom, Polichno i Cerovo. Mistrzostwo w wielobarwnym lekko trójwymiarowym zdobieniu jajek woskiem przypadło mieszkańcom Veľkej Čausy, wielobarwnym batikiem wykonanym przy pomocy rurki zasłynęli mieszkańcy Domaniža, a w latach 80. XX w. także mieszkańcy Fačkova, batik wykonywany szpilką charakterystyczny jest także dla mieszkańców Veľkej Čausy. Na terenie Słowacji środkowej jaja rzadko były dekorowane poprzez wyskrobywanie wzorów. Znanym ośrodkiem zdobienia jaj tą techniką było Brezno. W rejonie Kysuc pisanki były ozdabiane białym (Turzovka i okolice) i kolorowym (Klokočov) sitem (a właściwie to jego rdzeniem, gąbką), oraz także we wsi Velké Hosty. Oklejanie jajek bezbarwną i wielokolorową słomą jest znane w gminach powiatu Czadca, a także w Veľkej Čausy i Ráztočnie oraz w powiecie Prievidza. W wioskach powiatów Krupina i Veľký Krtíš pisanki były zdobione także przez malowanie farbami. W regionie Kysuc w wioskach z tradycjami druciarskimi oraz we wsiach wokół Żyliny dekorowano jajka drutem. Szklane pisanki były wykonywane przez wykwalifikowanych hutników z huty w miejscowości Utekáč w powiecie Poltár. Kwasem azotowym wytrawiano wzory w wioskach około Novohradu. Technika zdobienia jajek poprzez okuwanie ich w metal znana była w wioskach leżących w regionie Tekov i w zachodnim Honcie.
Słowacja zachodnia
W Bratysławie dzięki przybyszom ze wschodniej Słowacji znane są monochromatyczne i wielobarwne trójwymiarowe ozdoby wykonywane woskiem. W miejscowościach: Slovenský Grob, Veľký Grob i Viničné, a także we wsiach powiatów Topoľčany i Trenčín (Dolná Poruba, Trenčianske Teplice) czasem dekorowano jajka wytrawianiem wzorów. W okolicach miast Levice, Senica, Myjava, Trenczyn, w rejonie Vlárskiego przesmyku (Sidónia) i wokół Púchova, pisanki dekorowano poprzez wydrapywanie wzorów. Technika oklejania jajek sitem była znana w miejscowościach: Selec koło Trenczyna, Slovenský Grob i Vajnory, a także w Gbelcach koło Nowych Zamków. W zachodniej Słowacji popularne także są zdobienia z jednokolorowej słomy - początkowo spotykane głównie w okolicach Bratysławy i gmin powiatu topolczańskiego. Oklejaniem jaj wielokolorową słomą zasłynęły panie ze wsi Viničné. W Vajnorach i okolicach często można spotkać pisanki ozdabiane wielokolorowym sitem, kolorową wełną i nićmi. Hutnicy ze wsi Lednické Rovne wytwarzali szklane pisanki.
Technika
Słoma
Ciekawym materiałem do dekoracji pisanek jest słoma. Zazwyczaj wykorzystuje się do tego łodygi żyta lub jęczmienia. Łodyżki są najpierw czyszczone, wycina się zgrubienia, następnie tnie się je na mniejsze kawałki, rozcina wzdłuż i wygładza o ostrą krawędź (dzisiaj często się je rozprasowuje). Tak powstałe paski są cięte na mniejsze fragmenty (cienkie paski, kwadraty, koła, trójkąty itp.), z których układa się i wykleja wzór. Jajka wykorzystywane do obklejania słomą są wcześniej zafarbowane, żeby słomkowy wzór był dobrze widoczny. Jak to zostało wspomniane wyżej, w niektórych regionach używa się także uprzednio zafarbowanej słomy.
Okuwanie
Niezwykle rzadką techniką dekorowania pisanek, którą można było spotkać na Słowacji, było okuwanie. Tak zdobione jajka są niezwykle rzadkie i bardzo cenne, dlatego dzisiaj znaleźć je można głównie w muzeach. W zbiorach Gemersko-malohontskiego Muzeum, które znajduje się w Rimawskiej Sobocie, można znaleźć nawet egzemplarze z roku 1889. Twórcami tych pisanek byli mistrzowie kowalstwa i ich pomocnicy. Tak ozdobione jaja były dowodem ich umiejętności i pomysłowości. Metalowe ozdoby były mocowane do skorupki za pomocą długich metalowych gwoździ. Motywy na zdobienia były czerpane zazwyczaj z kowalskiego fachu, stąd często spotykane są: podkowy, młotki, szczypce, ostrogi; czasem dekoracje nawiązywały także do innych zawodów, jak poniżej jajko nawiązujące do górnictwa; spotykane także były serca, gałązki, ptaki, paski i fale.
Druciarstwo
Druciarstwo to tradycyjne słowackie rzemiosło ludowe, stąd też nie ma co się dziwić, że szczególnie ci najzdolniejsi mistrzowie tego fachu dawali popis swoich umiejętności także na małych i kruchych jajkach. Zazwyczaj zdobione były niefarbowane jajka. Najważniejszą rzeczą przed rozpoczęciem odrutowywania wydmuszki było wybranie odpowiedniego druta, który nie mógł być ani za cienki, ani za gruby. Najlepiej sprawdzał się do tego miedziany drut pszczelarski o grubości od 0,35 do 0,45 mm. Do oplecenia jednego jajka zużywano do 4 metrów drutu. Podstawowe wzory to: łuskowaty, spiralny i łańcuchowy.
Wosk
Jest to jedna z najstarszych technik zdobienia jajek, jakie stosowano na Słowacji, jednocześnie jest to chyba najczęściej stosowana technika w dekorowaniu pisanek. Kiedyś do malowania specjalnie zabarwiano wosk, dziś często stosuje się stopione kredki świecowe. Technika opiera się na nanoszeniu wosku na jajko za pomocą okrągłej główki szpilki/gwoździa wbitego np. do ołówka, zapałki lub zaostrzonego drewienka, dzięki czemu na skorupce tworzy się delikatny trójwymiarowy wzór. Ważne jest to, że po naniesieniu wosku jajka już się nie farbuje, więc wcześniej trzeba przemyśleć koncepcję zdobienia. Ta technika jest jedną z prostszych, ponieważ ewentualne błędy można poprawić - niewłaściwą kreskę po prostu zeskrobać. Mimo to jest pracochłonna, bo im bardziej skomplikowany wzór, tym więcej razy trzeba zanurzać szpilkę w wosku (obowiązuje zasada 1 kreska/kropka = 1 zanurzenie). Technikę tą stosuje się zarówno na farbowanych, jak i niefarbowanych jajkach.
Instrukcja wykonania:
Batik
Inną rozpowszechnioną na Słowacji techniką jest batik. Jest to technika podobna do wyżej opisanej, ale jednocześnie jest to zupełne przeciwieństwo tej techniki. W tym przypadku wosk nakłada się także za pomocą szpilki. Po nałożeniu ozdób jajko zanurza się w farbie, usuwa wosk (lub jego część), suszy, a następnie nanosi na kolejną warstwę wosku i znowu farbuje. Proces ten jest zaczynając od jasnych kolorów aż do ciemnych, powtarzany do momentu uzyskania pożądanego efektu. Na koniec jajko jest podgrzewane nad płomieniem świecy, a rozpuszczony wosk jest usuwany ściereczką. W tym przypadku wosk nie jest ozdobą, jak to miało miejsce w technice opisanej wyżej, ale jest środkiem zabezpieczającym przed farbą. W niektórych regionach Słowacji ozdoby nie były rysowane szpilką, ale małą miedzianą rurką, w której znajdowało się więcej wosku, co wystarczało do narysowania długich linii i fal.
Instrukcja wykonania:
Wytrawianie wzorów kwasem
Wytrawianie wzorów jest to technika dające podobne efekty do techniki batikowej, jednak sposób wykonania jest zupełnie inny. Technika ta opiera się na chemicznym procesie odkrywania oryginalnego koloru skorupy jajka na uprzednio zafarbowanym jajku. Początkowo stosowano naturalne środki np. ocet lub woda z kiszonej kapusty, następnie popularny był kwas solny lub kwas azotowy. Dzisiaj używa się wybielacza. Środek wybielający nanosi się szpilką, zapałką lub drewienkiem. Powstałe w ten sposób linie są miękkie i gładkie. Pisanki wykonane tą techniką są monochromatyczne i mają głównie roślinne lub geometryczne wzory. Technika ta rozpowszechniła się na Słowacji w połowie XIX wieku, obecnie jest już rzadko spotykana.
Wyskrobywanie
Technika wymagająca dużo cierpliwości i precyzji. Jest to mechaniczne usuwanie farby z powierzchni jajka. Wzory składają się z małych kresek, które są zdrapywane nożem, żyletką, pilnikiem do paznokci, igłą lub innym ostrym przedmiotem. Dzisiaj również wykorzystuje się elektryczne wiertarko-szlifierki lub urządzenia do grawerowania. Wyskrobywane jajka zawsze mają intensywny kolor - czerwony, ciemnoniebieski, zielony czy czarny. Ta technika jest niezwykle czasochłonna, wymaga wiele uwagi i delikatności, żeby jajko nie pękło. Niemniej wzory powstałe w ten sposób są bardzo bogate i okazałe. Na Słowacji rozpowszechniła się w drugiej połowie XIX wieku.
Oklejanie sitem
Biały lub kolorowy miąższ trawy bagiennej, znanej pod nazwą sit (Juncus L.), przyklejano do jajka zazwyczaj za pomocą skrobi. Sit należy najpierw zebrać, a następnie ostrzem lub paznokcie rozciąć
jego zewnętrzną warstwę i wyciągnąć ze środka gąbkowaty, biały rdzeń,
który należy pozostawić do wyschnięcia. Wzory składają się głównie ze spiral,
fal i linii, czasem spotykane są kwiaty czy ptaki.
Oklejanie nićmi, wełną
Zwłaszcza w miastach sit został wyparty przez kordonki, nici i wełny, stąd też podobne wzornictwo wykorzystywane przy obu tych technikach. Technika ta polega na stopniowym obklejaniu jajka kordonkiem. Niektórzy najpierw obklejają całe jajko, a następnie tworzą wzór, inni z kolei od razu przechodzą do tworzenia wzorów, dzięki czemu skorupka jajka pozostaje w niektórych miejscach widoczna. Często stosowane były kombinacje kolorów: biała+kolor kontrastowy. Kordonek/wełnę przykleja się do skorupki za pomocą kleju. Wraz z obklejaniem pisanek sitem jest to jedna z najmłodszych technik zdobienia jaj występująca na Słowacji.
Instrukcja wykonania:
Dziurkowanie
Jest to najmłodsza technika zdobienia pisanek, która staje się coraz to popularniejsza, zwłaszcza że można ją bardzo ładnie połączyć z którąś z powyższych technik. Chodzi tutaj o wiercenie dziurek w skorupce jajka. Kiedyś do tego celu wykorzystywano pilniki, dzisiaj popularne są małe wiertarko-szlifierki. Najczęściej wykonywana jest na wydmuszkach jajek gęsich, które są twardsze od kurzych. Aby podkreślić perforacje, często stosuje się biały wosk, którym otacza się każdą dziurkę. Powstałe w ten sposób jajka przypominają mi trochę haft richelieu.
I przykład połączenia różnych technik:Inne techniki
Od drugiej połowy XX wieku tradycyjne techniki częściowo wypierane są przez nowe techniki, materiały oraz wzornictwo. Często wykorzystywane są teraz farby czy zdobienia wykonane w technice decupagu, czyli ozdabiania jajek wzorami z serwetek. Mimo nowych możliwości i dostępności najróżniejszych materiałów, część wyżej opisanych technik zdobienia pisanek, jest dalej żywa i niezwykle popularna na Słowacji.
Na koniec dla inspiracji zostawiam Wam jeszcze zdjęcie ceramicznych modrzańskich pisanek [o ceramice z Modry i jej wzorach pisałam przy okazji wystawy, którą widziałam w Dąbrowie Górniczej], które są cudownym połączeniem tradycji modrzańskiej ceramiki z tradycją zdobienia jaj wielkanocnych.
Podoba się? To dobrze! Sposób wykonania podobnych pisanek jest bardzo prosty, wystarczy namalować na jajku wybrany wzór mazakami.😉
Gdybyście z różnych powodów woleli zaopatrzyć się w gotowe pisanki (jak tylko sytuacja się unormuje), to bardzo często i przez cały rok można spotkać (zwłaszcza te zdobione woskiem lub batikowane) w słowackich sklepach z pamiątkami. A póki co, na osłodę, zajrzyjcie do przepisu na słowackie wielkanocne bułeczki - judasze.
Mam nadzieję, że Was zainspirowałam do zrobienia własnych słowackich pisanek i że dowiedzieliście się czegoś nowego.
Mam nadzieję, że Was zainspirowałam do zrobienia własnych słowackich pisanek i że dowiedzieliście się czegoś nowego.
Jeśli dotarliście do końca tego długiego postu, to chwała Wam! 😉
Aby poznać inne słowackie tradycje, kliknij w poniższy przycisk:
Jeśli spodobał Ci się mój wpis, to będzie mi miło, jeśli:
✦ zostawisz tu swój komentarz
✦ polajkujesz mój fanpage
✦ udostępnisz ten wpis swoim znajomym
Podczas pisania tego artykułu korzystałam z:
[1] za: Zdobenie kraslíc. W: Encyklopédia: Tradičné remeslá a domácke výroby. Artykuł w j. słowackim dostępny online, dostęp 05.04.2020 [tłumaczenie własne]
Veselú Veľkú noc! Tradičné slovenské kraslice. W: travelpotpourri.net. Artykuł w j. słowackim dostępny online, dostęp 05.04.2020
Veľkonočné vajíčka a kraslice: Vzory a techniky zdobenia. W: artmama.sme.sk. Artykuł w j. słowackim dostępny online, dostęp 05.04.2020
Takto sa zdobili kraslice v minulosti. W: teraz.sk. Artykuł w j. słowackim dostępny online, dostęp 05.04.2020
Brak komentarzy: