Od zera do... gangstera - „Rivers of Babylon” Petera Pišťanka [recenzja]

Po długich miesiącach wyczekiwania doczekaliśmy się polskiej premiery kultowej słowackiej powieści Petera Pišťanka „Rivers of Babylon”. Jeśli chcecie się dowiedzieć, dlaczego mówi się o niej, że jest kultowa, to jest właśnie post dla Was.

Peter Pišťanek jako kreatywna dusza nie potrafił sobie znaleźć miejsca przed upadkiem komunizmu, dopiero po rewolucji w 1989 roku mógł dać upust swoim twórczym zapędom (więcej o autorze przeczytacie w notce biograficznej, która znajduje się na dole zapowiedzi). Jako czujny obserwator miał okazję zobaczyć na własne oczy, jak w porewolucyjnej, czechosłowackiej rzeczywistości rozwija się... kapitalizm?

Gangsterski kapitalizm

Czechosłowacja, Bratysława, początek lat 90. Miasto pełne jest podejrzanych typów, którzy albo są alfonsami, oszustami albo byłymi milicjantami, którzy nie potrafią pogodzić się z demokratycznymi realiami. Z jednej strony mamy osoby zagubione, jak prostytutki wierzące, że to lepsze jeszcze jest przed nimi, z drugiej osoby zachłanne, dążące za pieniądzem i władzą.

Większość postaci, bez względu na to, czy chodzi o cinkciarzy i innych wątpliwych przedsiębiorców, czy też striptizerki i ludzi z branży porno, charakteryzuje proste myślenie, często oparte na osi satysfakcja seksualna - pieniądze - władza.

 

 

Do miasta przybywa prosty chłop ze wsi - Rácz [czyt. Rac], który został odrzucony przez ojca swojej lubej, bo nie miał pieniędzy. Zatrudnia się w hotelu Ambassador w kotłowni i wszystko się zaczyna, bo wskutek zaskakujących i nieraz absurdalnych okoliczności Rácz szybko zostaje szefem całego hotelu.

Rácz ma swój chłopski rozum i upór, który wbrew pozorom pozwala mu w bardzo szybki sposób dorobić się wysokiego stanowiska i pieniędzy. Odkrywa, że przecież każdy chce mieć ciepło w pokoju i zrobi wiele, byle jego kaloryfer był każdej nocy ciepły.

Szybki zarobek i zyskanie szacunku poprzez wywoływanie strachu, w pewnym momencie tak Ráczowi się spodobało, że zaczyna zabawiać się w Pana Boga i decydować o losie ludzi, którzy go otaczają.

W nowej rzeczywistości nie wiadomo, co wolno a czego nie, więc wolno wszystko [1], a gdy temu wszystkiemu towarzyszy brak jakichkolwiek zasad moralnych, to mamy gotowy przepis na gangsterski kapitalizm. Zachłyśnięcie się wolnością i wykorzystywanie każdej okazji do dorobienia się i osiągnięcia swoich celów, nawet jeśli ucierpieć przy tym mają inni. Doprowadza to do tego, że w pewnym momencie gubimy poczucie, kto jest tym złym a kto tym dobrym.

Świat stworzony przez Pišťanka przyprawiony jest sporą dawką satyry, ironii i hiperbolizacji, a opisywane wydarzenia z każdą stroną przybierają tempa.

Powieść kultowa. Czyli jaka?

Zapewne wiele osób, które nie mają zbyt wielkiego pojęcia o literaturze słowackiej, będzie sobie zadawało pytanie: co znaczy, że ta powieść jest określana mianem kultowej?

Przede wszystkim chodzi o jej ponadczasowość i uniwersalność. Mimo iż powieść ma już prawie 30 lat, to opisane przez Pišťanka wydarzenia spokojnie mogłyby mieć miejsce nie tylko na Słowacji, ale także w Polsce i to również w obecnych czasach.

Według mnie pod wieloma względami Rivers of Babylon jest podobny do Wojny polsko-ruskiej pod flagą biało czerwoną Doroty Masłowskiej (która także często u nas określana jest jako kultowa). Zacząć można od tego, że obie książki były literackimi debiutami.

Pišťanek podobnie jak Masłowska używa specyficznej i niecodziennej składni, nieraz bardzo złożonej. Obie powieści wykorzystują tzw. strumień świadomości i w obu przypadkach czasem można się pogubić w tym, które zdania są słowami narratora, a które bohaterów. Powieści te napisane zostały prostym, ale nieraz wulgarnym językiem. Co zarówno w przypadku słowackiej, jak i polskiej książki wywołało spore poruszenie.

Peter Pišťanek zapytany o wulgarność, brutalność i perwersję w swojej książce odpowiedział:

Ludzi naturalnie przyciągają rzeczy mocno drażliwe, więc staram się im to zaoferować, aby chcieli mnie kupić. (...) W moich tekstach perwersja (nie tylko seksualna) jest jak przyprawa, wabik przyciągający czytelnika, który normalnie nigdy by nie kupił książki rodzimego autora. Z drugiej strony chcę przez to opowiedzieć o przewrotnych i perwersyjnych czasach, w których żyjemy. [2]

Podobnie jak u Masłowskiej główny bohater Rivers of Babylon nie grzeszy inteligencją. Rácz oraz i pozostałe postaci opisywane przez Pišťanka są pełne kiczu, są wulgarne i brutalne czasem nawet perwersyjne. Jednak autor ich nie ocenia, wszystkich traktuje jednakowo.

Ostatnim podobieństwem jest na pewno to, że albo się te książki kocha, albo się ich nienawidzi... Niemniej nie można im odmówić tego, że wprowadziły do obu literatur coś nowego, zmieniając tym samym oblicze literatury w obu krajach.

Uniwersalizm i ponadczasowość

Zastanawiać się można, w jakim stopniu stworzony przez autora świat jest wykreowany, a ile w tym wszystkim wnikliwej obserwacji realnych wydarzeń? O słowackich dzikich latach 90. pisał m.in. Martin M. Šimečka w swojej książce Słowacja. Dzieje obojętności a cytat doskonale opisujący tamte wydarzenia zamieściłam w zapowiedzi Rivers of Babylon.

Rácz o przedsiębiorczości nie mógł nawet nic wiedzieć, co nie przeszkadzało mu w dojściu do władzy, w końcu wszyscy chcą mieć ciepło, a nawet jak nie chcą, to można ich „przekonać” do tego, że tego potrzebują. W końcu przy użyciu pieniędzy, czy siły, każdy da się przekonać do racji tego silniejszego, trzymającego władzę. Brzmi jakoś znajomo, prawda?

Zasmucające (a nawet przerażające) jest to, że mimo upływu lat, z czystym sumieniem można stwierdzić, że wymowa Rivers of Babylon dalej jest niezwykle aktualna i uniwersalna. Czytając powieść, która powstała niemal 30 lat temu, nie sposób nie dostrzec analogii z obecną sytuacją w Polsce i np. zamieszaniem wokół prezesa NIKu, który zachowuje się jak... Rácz.

	Rivers of Babylon Tytuł oryginalny: Rivers of Babylon Autor: Peter Pišťanek Tłumaczenie: Olga Stawińska Wydawnictwo Książkowe klimaty Data polskiej premiery: 10.10.2019

Książkę można zamówić na stronie wydawnictwa

Dziękuje wydawnictwu Książkowe Klimaty za udostępnienie przekładu.

 

Więcej postów o literaturze słowackiej i książkach związanych ze Słowacją znajdziecie tutaj:

Jeśli spodobał Ci się mój wpis, to będzie mi miło, jeśli:

✦ zostawisz tu swój komentarz

✦ polajkujesz mój fanpage 

✦ udostępnisz ten wpis swoim znajomym

---

Podczas pisania tego artykułu korzystałam z:
[1] Rivers of Babylon. W: ksiazkoweklimaty.pl. Artykuł dostępny online, dostęp 12.11.2019
[2] Peter Pišťanek. Komplexná charakteristika. W: litcentrum.sk. Artykuł w j.słowackim dostępny online, dostęp 19.11.2019 [przekład własny]