O przemianach i przyjaźni - „Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)” [recenzja]

Książka poświęcona „całej straconej generacji, która - któż to wie dlaczego - musiała wszystko przeżyć na własnej skórze” przebojem zdobyła słowacki rynek księgarski. Przełożona na ponad 10 języków obecnie podbija świat. Na czym polega jej fenomen?

Levice (niem. Lewenz, Lebentz, Levencz, węg. Léva), miasto znajdujące się w Nitrzańskim Kraju, ok. 45 km od Nitry. Obecnie jest to 19 miasto pod względem wielkości. Ale dzisiaj nie będzie o współczesnych Levicach, ale o mieście sprzed kilkudziesięciu lat.

Krótka powtórka z historii [1]

Levice, tak jak i cała Słowacja, należały do Węgier, które później stały się częścią Austro-Węgier. Po zakończeniu I wojny światowej miasto znalazło się w granicach Pierwszej Republiki Czechosłowackiej, z czym nie mogli pogodzić się Węgrzy, którzy 1 czerwca 1919 roku zajęli miasto i tak Levice znalazły się pod rządami Węgierskiej Republiki Rad. Po trwających miesiąc walkach pomiędzy węgierskim a czechosłowackim wojskiem Węgrzy się wycofali i do miasta weszła armia czechosłowacka.

Po pierwszym arbitrażu wiedeńskim 10 listopada 1938 roku miasto ponownie zajęło węgierskie wojsko, które wprowadziło twardy prawicowy policyjny reżim. Od roku 1944 w mieście „zagościł” terror faszystowski, ponieważ Węgry były okupowane przez armię niemiecką. 20 grudnia 1944 roku miasto zostało wyzwolone przez armię radziecką i ponownie znalazło się w granicach Czechosłowacji, tym razem tej komunistycznej.

Dzisiaj chciałabym Wam opowiedzieć trochę o powieści Pavla Rankova Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej), której akcja w większości rozgrywa się właśnie w Levicach, do których główni bohaterowie zawsze wracają. Levice to specyficzne miasto, bo każda polityczna i historyczna zmiana wpływała na zmianę nazwy miasta, państwa oraz narodowości jego mieszkańców, i to bez jakiejkolwiek zmiany miejsca zamieszkania.

Zmieniają się czasy, zmienia się miasto Levice, ale zmieniają się także ludzie pochodzący z tego miasta. I właśnie o tych wszystkich przemianach i transformacjach jest powieść Rankova.

Sądny pierwszy września

Pierwszy września to data szczególna dla nas wszystkich. Jednym kojarzy się przede wszystkim z atakiem wojsk niemieckich na Polskę i wybuchem drugiej wojny światowej, innym z kolei z pierwszym dniem w szkole. Pierwszy września to także wyjątkowy dzień dla trójki przyjaciół i to z bardziej prozaicznego powodu:

Pierwszy września 1938 roku. Basen w Levicach gdzieś w centrum Europy. Trzech nastolatków – Węgier, Czech i Żyd – organizuje prywatne zawody pływackie. Nagrodą dla zwycięzcy będzie prawo do ubiegania się o względy pięknej rówieśniczki Márii. Peter, Jan i Gabriel nie wiedzą jednak, że ich wyścig będzie trwał kolejne trzydzieści lat. Młodzieńcza miłość zmieni życie całej czwórki.[2]

Niestety pierwsze zawody pływackie nie były zbyt udane, bo Gabriel zaczął się topić. Ale stawiając je sobie za punkt honoru trzej przyjaciele co roku próbują je ponownie rozegrać. Na przeszkodzie staje im jednak historia i polityka, mimo to chłopcy, a następnie już dorośli mężczyźni, nie przestają walczyć o względy Márii. Pierwszy września jest nie tylko dniem, w którym mają być rozegrane zawody, ale jest to jednocześnie wyznacznik tego, jak życie poszczególnych bohaterów potrafi zmienić się w ciągu jednego roku.

A tych wyznaczników jest w powieść sporo, bo Rankov w swojej książce zmieścił 30 lat (lata 1938-1968) z życia bohaterów i z życia Słowacji. Dzięki temu mamy jakby streszczenie historii Słowacji w tym burzliwym okresie, co ilustruje, jak z wielokulturowej i wielowyznaniowej Słowacji stał się dziś zdecydowanie mniej tolerancyjny kraj, w którym coraz głośniej słychać nacjonalistyczne głosy. Bo mimo że nie mamy opisanych wydarzeń z lat 1969-2019, to jednak widać tu pewne procesy, które zostały uruchomione dawno przed 1968 rokiem.

Ale moim zdaniem Rankov tak naprawdę nie pisze o historii Słowacji, bo jest ona tutaj tylko tłem dla intymnej historii grupy przyjaciół z Levic.

Pytania o tożsamość

Nieustanne zmiany władzy i ustrojów prowadzą do tego, że każda z postaci prędzej czy później staje przed koniecznością odpowiedzi na pytanie dotyczące jej tożsamości.

Kim jestem? 

Jakie wartości są dla mnie ważne?

Péter Rónai jest Węgrem. Ale za Węgry umierać nie chce, gdy się okazało, że jego oddział idzie na front - zdezerterował, wrócił do Levic, gdzie się ukrywał w piwnicy u Belajów. Po wojnie jako Peter Ronaj szybko się odnalazł w komunistycznym systemie, był rozchwytywanym dziennikarzem i twórcą haseł partyjnych, jednak po kolejnych zmianach systemowych zaczęła do niego docierać prawda o socjalizmie. Chciał pisać dla węgierskiej prasy wydawanej na Słowacji, ale okazało się, że jest na to zbyt... słowacki. Chcąc wrócić do swoich węgierskich korzeni zmienia nazwisko na węgierskie a imię zostawia słowackie - Peter Rónai.

Jan Bízek jest Czechem, gdy był młodszy wszyscy do niego zwracali się Honzo (Honzíku), jednak gdy dorósł został Jánem [Honza zdrobnienie od czeskiego imienia Jan,  słowacka wersja imienia to Ján]. Podczas gdy Słowacja była państwem faszystowskim, wraz z rodzicami przeprowadził się do Brna. Następnie wrócił na Słowację i wyjechał do Palestyny, gdzie nie chciał żeby mówiono do niego Jochanan. Mimo iż Żydem nie był, potrafił się odnaleźć w palestyńskiej rzeczywistości. Jednak po zaognieniu się sytuacji na Bliskim Wschodzie wraca na Słowację i postanawia służyć komunistycznemu reżimowi. Gdy w 1956 roku, trochę przez przypadek, znalazł się wśród węgierskich powstańców walczących z komunizmem szybko stał się Jánosem. Z Węgier, w których stłamszono rewolucję, uciekł do USA, gdzie został po prostu Ianem.

Gabriel Rosenberg nie neguje swojego żydowskiego pochodzenia, a gdy do władzy dostali się Węgrzy zmienił imię na Gábor. Trafił do obozu pracy przymusowej, skąd udaje mu się uciec, gdy wraca do Levic, dowiaduje się, że jego rodziców wywieziono. Razem z Peterem ukrywa się w piwnicy Belajów, jednak w odróżnieniu od swojego kolegi chce dołączyć do słowackich powstańców i walczyć w powstaniu narodowym. Wydawać by się mogło, że gdy jako człowiek mocno dotknięty doświadczeniami wojny, wyjedzie do Palestyny, to znajdzie tam swoje miejsce. Jednak rzeczywistość była zupełnie inna, to Ján był tym, który potrafił się przystosować do każdej sytuacji, Gabriel natomiast po roku w Palestynie wrócił do komunistycznej Słowacji. Po wojnie nie chodził już do synagogi, wręcz przeciwnie często razem z Márią chodził do kościoła na msze, ale ochrzcić się nie chciał. Aby uniknąć komunistycznych represji, wobec ludności żydowskiej, zmienił nazwisko na Ruževič.

Mária Belajová jest Słowaczką i praktykującą katoliczką, gdy Levice były pod rządami Węgrów jej nazwisko brzmiało Bélai. Mimo iż ze strony Słowacji wycierpiała najwięcej (skazanie jej ojca w procesie politycznym, problemy ze znalezieniem pracy jako córka „wroga reżimu”, posiadanie dziecka ze zdrajcą narodu itd.), to nigdy nie przestała być dumną Słowaczką. Nawet w 1968 roku, gdy była przez swoich adoratorów namawiana do wyjazdu odpowiedziała im, że nigdzie nie jedzie.

Tak oto, cztery osoby przekonały się na własnej skórze, że trudniejsza od niespełnionej miłości może być miłość do ojczyzny.

Historia, która była i którą wymyślił autor

Pavol Rankov lubi pisać książki, które dotyczą wydarzeń z lat minionych, przez co daje czytelnikom nowe spojrzenie na dane kwestie z przeszłości. Tak jest także w powieści Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej). Ponieważ książka kończy się w roku 1968, w którym autor miał 4 lata, siłą rzeczy nie mógł przeżyć opisywanych przez siebie historii.

Mimo to autor pisze na samym wstępie, że „wszystkie postaci w powieści [...] zostały wymyślone. Najpierw żyły w czasach i miejscach, które zostały opisane w powieści, a następnie autor je sobie wymyślił.”.

Tym zabiegiem autor chce, żeby to czytelnik dokonał analizy i oceny, które z tych rzeczy mogły się zdarzyć, a które są tylko wymysłem pisarza.

A akurat Pavlovi Rankovovi bujnej fantazji odmówić nie można, bo rzeczy na wskroś przesiąknięte historią przeplatają się ze scenami humorystycznymi, czasem wręcz absurdalnymi. Najlepszym przykładem jest historia o powstaniu pasztetu Májka - przynajmniej wiem, dlaczego dla mnie on zawsze był niejadalny. 😂

Całość uzupełnia karykatura i ironia przy epizodach dotyczących osób historycznych. Jest to coś, co Rankov bardzo często stosuje w swoich książkach:

Fascynacji jedną kobietą nie przerwą ani wojna, ani pierwsze dwie dekady komunistycznych rządów w Czechosłowacji, choć historia i polityka wystawi ich przyjaźń na ciężką próbę. Losy głównych bohaterów przeplatają się z humorystycznymi epizodami, w których występują autentyczne postaci historyczne, takie jak Miklós Horthy, Jozef Tiso, Klement Gottwald czy Iwan Koniew. [2]

Ja od siebie dodam, że w powieści pojawia się także Antonín Novotný. O nim i jego „wielkiej miłości” do Słowaków już wspominałam w poście o filmie Sklep przy głównej ulicy, Rankov z kolei opisał go jako paranoidalnego człowieka. 

 

O przyjaźni

Mimo tych wszystkich przemian, z którymi spotyka się czytelnik, jedna rzecz zostaje niezmienna - przyjaźń. Dla mnie powieść Rankova jest przede wszystkim o sile przyjaźni, której wojna ani komunizm nie był w stanie zniszczyć, i to mimo że główni bohaterowie co chwila mierzyli się między sobą w tej najważniejszej dla nich bitwie (o względy Márii) a do ich życia nieraz mieszała się polityka. Ich „walka” trwała trzydzieści lat równolegle z walką Słowacji o znalezienie swojego miejsca w historii Europy.

 

Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej) przypomina mi trochę swoisty historyczny plac zabaw, o którym pisał w eseju Pokoleniomierz lub... historia versus jedno ludzkie życie Ľubomír Lipták. Pokoleniomierz, który stworzył Rankov, daje czytelnikowi możliwość dowiedzenia się ile osoby urodzone przed wojną musiały przejść, jakie zmiany polityczne ich dotyczyły, z jakimi problemami, czy represjami musiały się mierzyć. A bohaterowie powieści Rankova w ciągu 30 lat przeżyli tego tyle, że dziś nieraz może nam się to wydawać wręcz niedorzeczne.

Powieść ta jest niezwykle aktualna w obecnych czasach i także w Polsce, bo nieustannie musimy sobie odpowiadać na pytania o wyznawane przez siebie wartości.

Książka jest napisana, tak jakbyśmy słuchali opowieści człowieka, który siedzi obok nas. Czyta się ją bardzo szybko. Co nie oznacza, że treść „przelatuje przez głowę” czytelnika, bo jest to przystępna ale jednocześnie wartościowa lektura. Warto także pamiętać, że to, że książkę czyta się tak dobrze, jest także zasługą tłumacza - Tomasza Grabińskiego, który wykonał naprawdę dobrą pracę.

Wyświetl ten post na Instagramie.

Post udostępniony przez Aleksandra Grzybczak (@slowacystka) Cze 30, 2019 o 5:09 PDT

Nagrody i tłumaczenia

A propos polskiego tłumaczenia to należy także wspomnieć, że Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej) w 2014 roku zyskało Nagrodę Literacką Europy Środkowej Angelus.

Natomiast słowacki oryginał wywalczył 3 miejsce w głosowaniu czytelników na Książkę Roku 2008, którą organizuje czasopismo Knižná revue. W 2009 roku powieść była nominowana do najważniejszej słowackiej nagrody literackiej - Anasoft Litera. Wówczas w konkursie głównym powieść Rankova przegrała z książką autorstwa Alty Vášovej Ostrovy nepamäti [Wyspy niepamięci], ale udało się jej za to wywalczyć nagrodę czytelników. W tym samym roku Rankov wraz ze swoją powieścią został także uhonorowany Europejską Nagrodą Literacką.[3]

Również dzięki nagrodom Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej) zostało przetłumaczone już na 11 języków: czeski, włoski, rumuński, niemiecki, macedoński, bułgarski, francuski, arabski, polski, chorwacki, węgierski.[4]

	Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej) Tytuł oryginalny: Stalo sa prvého septembra (alebo inokedy) Autor: Pavol Rankov Tłumaczenie: Tomasz Grabiński Wydawnictwo Książkowe Klimaty Data polskiej premiery: 26.03.2013

Książkę możecie kupić m.in. na stronie wydawnictwa.

Powieść już kilkakrotnie trafiała także na deski teatrów (nie tylko słowackich). Adaptacja powieści, która była wystawiana w Słowackim Teatrze Narodowym, doczekała się także polskiego tłumaczenia.

Sztuka jest poszerzoną o nowe wątki, swobodną adaptacją powieści Pavla Rankova Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej), która ukazała się w przekładzie Tomasza Grabińskiego, w 2013 roku inaugurując wydawniczą działalność Książkowych Klimatów i serię Słowackie Klimaty. Dramat był wystawiany na deskach Słowackiego Teatru Narodowego.[5]

Dlatego też powieść Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej) możecie kupić także w formie dramatu.

	Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej) Tytuł oryginalny: Stalo sa prvého septembra (alebo inokedy) Autor: Pavol Rankov Tłumaczenie: Tomasz Grabiński Wydawnictwo Książkowe Klimaty Data polskiej premiery: 2015

 

Dziękuję wydawnictwu Książkowe Klimaty za udostępnienie polskiego tłumaczenia.

 

Więcej postów o literaturze słowackiej i książkach związanych ze Słowacją znajdziecie tutaj:

Jeśli spodobał Ci się mój wpis, to będzie mi miło, jeśli:

✦ zostawisz tu swój komentarz 

✦ polajkujesz mój fanpage 

✦ udostępnisz ten wpis swoim znajomym

---

Podczas pisania tego artykułu korzystałam z:
[1] za: História. W: Levická informačná agentúra. Artykuł w j.słowackim dostępny online, dostęp 10.08.2019 [tłumaczenie własne]
[2] Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej). W: ksiazkoweklimaty.pl. Artykuł dostępny online, dostęp 12.08.2019
[3] Pavol Rankov. Ocenienia. W: Literárne informačné centrum. Artykuł w j.słowackim dostępny online, dostęp 10.08.2018 [tłumaczenie własne]
[4] Pavol Rankov. Preložené diela. W: Literárne informačné centrum. Artykuł w j.słowackim dostępny online, dostęp 10.08.2018 [tłumaczenie własne]
[5] Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej). Dramat. W: ksiazkoweklimaty.pl. Artykuł dostępny online, dostęp 12.08.2019